جلفای اصفهان، محور ویژۀ گردشگری

با نگاهی به تاریخ ارمنیان و به استناد اسناد و مدارک ارائه شده از سوی مورخان و محققانی نظیر پاوستوس بوزاند و... می­توان دریافت که تاریخ این قوم به گذشته­های دور؛ یعنی، به دوران حضور آریایی­ها در مناطق جنوبی آسیا در هزاره­ی دوم و اول پیش از میلاد مسیح بازمی­گردد. ارمنیان همواره به این موضوع مفتخر بوده­اند که نخستین قوم در جهان­اند که در 301 میلادی به وسیله­ی گریگور مقدس، از نجبای ایران عصر اشکانی، به آیین مسیحیت گرویده­اند.

تاریخ جدید این قوم در اصفهان از سال­های 1605 ـ 1606م به بعد؛ یعنی، از زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی آغاز می­شود. پس از کسب قدرت نظامی کافی و بعد از فتح تبریز در سال 1604م، شاه عباس اول به منطقه­ی قفقاز لشکر کشید و جنگی طولانی و خونین بین قوای او و عثمانی در گرفت و درست در گیرودار این جنگ با ارمنیان جلفای ارس آشنا شد.

گویا تقدیر برای ارمنیان منطقه­ی قفقاز سرنوشتی متفاوت رقم زده بود، زیرا شاه در نهایت مجبور شد تا تمامی ارمنیان قفقاز را به دلیل شرایط جنگی سخت و دایمی این منطقه به داخل ایران کوچ دهد. از میان ارمنیان منطقه­ی قفقاز ارمنیان جلفای ارس به دلیل متمول بودن یا به دلیل آنکه زودتر از دیگران از شاه اطاعت کرده بودند مورد توجه ویژه­ی وی قرار گرفتند. ارمنیان شهرنشین پس از طی فراز و نشیب فراوان در سال 1618م، در ساحل جنوبی زاینده رود اصفهان، جلفای جدید را بنیان نهادند.

ساخت جلفای جدید در منطقه­ی جنوبی شهر و در ساحل جنوبی زاینده رود به دلخواه ارمنیان و با موافقت شاه به شیوه­ی بسیار زیبایی طراحی و اجرا شد. در این منطقه پیش از این هسته­های روستایی زیادی وجود داشت بنابراین ساخت جلفا به آسانی میسر شد.

شهرسازان ارمنی جلفا را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم و خیابان بزرگی را در مرکز آن ایجاد کردند که به یاد رهبر ارمنیان در کوچ بزرگ خواجه نظر نام گرفت. سپس، کوچه­ها و محلات ده­گانه را در ابتدای این خیابان بنا کردند که برخی از آنها همچنان باقی­اند.

امروزه، پس از گذشت بیش از چهارصد سال از تأسیس جلفا این منطقه می­تواند نقشی مهم در توسعه­ی گردشگری فرهنگی در اصفهان و ایران داشته باشد.

گردشگری تاریخی (بازدید از جاذبه­های تاریخی)

جلفای اصفهان در طول تاریخ خود بارها گسترش یافته، خصوصاً در عصر صفوی و طی سال­های 1618، 1630و 1655م. معماری جالب جلفا تلفیقی بود منطقی از ویژگی­های معماری ارمنستان با اوضاع اقلیمی و مصالح ساختمانی محلی و موازین و شرایط فرهنگی معماری عصر صفوی. به عبارت دیگر معماری ارمنستان، که بدون شک تحت تأثیر شرایط محلی و در مقاطعی نیز تحت تأثیر امپراتوری بیزانس و روسیه بوده، در اوج نبوغ معماری ایرانیان؛ یعنی، در مکتب صفوی درجلفا جلوه­گر شد و در شهرسازی، بناهای مسکونی، بازارها، کارگاه­ها و خصوصاً، کلیساهای زیبای جلفا خود را نمایان ساخت و سپس، در قالب مکتب معماری جدیدی حتی به سرزمین مادری ارمنیان، ارمنستان، انتقال یافت.

معماری جلفا و شهرسازی زیبای آن، که امروزه بخش مهمی از آن باقی مانده، می­تواند مورد توجه گردشگران داخلی و خصوصاً، خارجی، که عمدتاً از کشورهای غربی و شرق دور هستند، قرار گیرد. نظر سنجی­های به عمل آمده از گردشگران خارجی نشان از آن دارد که آنان بسیار مشتاق­اند این منطقه­ی زیبا را، که تلفیقی از معماری غربی و شرقی را در خود جای داده، مورد بازدید قرار دهند.

گردشگری مذهبی (بازدید از کلیساها و اماکن مذهبی)

بنا بر گفته­های سیاحان خارجی، در جلفا در عصر صفوی پیروان فرقه­های مختلف مسیحیت بیش از بیست و پنج کلیسا در این منطقه بنا کرده بودند که امروزه تنها سیزده بنا از مجموع این کلیساها بر جای مانده.از میان این سیزده کلیسا نیز تنها دو کلیسای عمده­ی جلفا؛ یعنی دیر آمِناپرگیچ مقدس و بِتقِهِم مقدس قابل بازدید عموم­اند.

با توجه به اینکه اکثر گردشگران خارجی که اصفهان را برای گردشگری فرهنگی و حتی گردشگری شهری انتخاب می­کنند مسیحی­اند و همچنین توجه به این نکته که اوج نبوغ معماری و هنرهای تزیینی ارمنیان نظیر کاشیکاری، نقاشی، گچ بری، سنگ تراشی، طلاکاری و مانند آن در کلیساهای جلفا جلوه­گر شده محور گردشگری جلفا می­تواند نقشی بسیار مهم در ایجاد تعامل فرهنگی و حتی گفت وگوی ادیان در میان پیروان ادیان الهی ایفا کند.

جلفا (گردشگری شهری)

امروزه، گردش در شهرهای تاریخی و بازدید از اماکن تاریخی، فرهنگی، مذهبی، تجاری، سیاسی و نظایرآن به دلیل تمرکز امکانات رفاهی در شهرها از رونق و گسترش فراوانی برخوردار است. با عنایت به این مطلب و با توجه به شهرسازی جلفا که با دقتی فراوان و به شکلی منطقی طراحی شده این منطقه توان آن را دارد که به منزله­ی یک محور گردشگری مورد توجه قرار گیرد.

در حال حاضر، جلفا از نظر سیمای شهری، زیباسازی و عمران شهری از برترین مناطق اصفهان محسوب می­شود، خصوصاً آنکه در ساحل زیبا و در عین حال پرازدحام زاینده رود قرار گرفته که این ویژگی از قوت­های این منطقه در جهت ایجاد محور گردشگری در آن به حساب می آید.

به دلیل حفظ بخش عمده­ای از بافت سنتی جلفا گردشگران، خصوصاً گردشگران خارجی، می­توانند در قالب گردش­های دسته جمعی همراه با راهنماهای گردشگری به صورت پیاده، و نه با اتومبیل، در این منطقه­ی زیبا و تاریخی تردد و از کلیساها، بازار، میدان­ها، محله­های قدیمی و مدارس قدیم و جدید جلفا بازدید کنند و به راحتی با مردم جلفا، خصوصاً در فصل­های پررونق گردشگری اصفهان، ارتباط برقرار کنند. این مسئله می­تواند علاوه بر سودآوری و کسب منافع اقتصادی برای مردم محلی تعاملی فرهنگی میان جامعه­ی کوچک میزبان و انبوه گردشگر داخلی و خارجی برقرار سازد.

گردشگری فرهنگی (جاذبه­های فرهنگی)

با توجه به اینکه ارمنیان تاجرانی ماهر و در عین حال درستکار بودند شاه عباس اول صفوی مهم­ترین و پرسودترین تجارت عصر صفوی را، که در انحصار شاه بود؛ یعنی، خرید و فروش بین المللی ابریشم را به آنان سپرد. به این ترتیب، تجار ارمنی در طول نزدیک به دو قرن به سرتاسر جهان متمدن آن عصر تردد داشتند و آثار فرهنگی مهمی را در زمینه­های گوناگون گرد آوردند که نمونه­هایی از آنها هم اینک در موزه­ی کلیسای وانک، از بزرگ­ترین موزه های ارمنیان در جهان، نگهداری می­شود. این موزه از مهم­ترین جاذبه های گردشگری فرهنگی جلفا به حساب می­آید که توان جذب گردشگر فرهنگی را دارد.

همچنین جلفا دارای کتابخانه­های غنی با بیش از صد هزار جلد کتاب است. بخشی از آن اسناد و کتب خطی گران بها، خصوصاً اسنادی مهم درباره­ی جلفا از بدو تأسیس تا به امروز هستند که در نوع خود کم نظیرندو جاذبه­هایی ارزشمند برای گردشگرانی محسوب می­شوند که به تاریخ، ادبیات و هنر مقصد گردشگری انتخابی خود علاقه­مندند.

جاذبه­های فرهنگی جلفا به این موارد ختم نمی­شود. هنرهای دستی و سنتی جلفا، همانند هنرهای سنتی اصفهان، زبانزد خاص و عام­اند. هنرمندان ارمنی جلفا در هنرهایی نظیر نقاشی دیواری، نقاشی تابلوهای مختلف، تزیین کتاب­های مذهبی، فلزکاری، طلاکاری، دوخت و تزیین پارچه­های زینتی و نظایر آن بسیار مهارت داشتند. بسیاری از هنرهای مذکور تا به امروز باقی مانده­اند اما برخی از آنها با کمال تأسف در حال زوال­اند.

بدون شک، جلفای امروزی را نمی­توان یک منطقه­ی بزرگ مسکونی ارمنی­نشین مستقل از اصفهان پنداشت. جلفای زیبای امروز با مساحتی در حدود 187 هکتار از مناطق زیبای شهر افسانه­ای اصفهان به شمار می­آید.

جلفای اصفهان و تاریخ مردمش عبارت است از تلاش مستمر و بی­وقفه­ی مردمانی که در طول بیش از چهار قرن نه تنها توانسته­اند هویت خود را به منزله­ی یک ایرانی حفظ کنند بلکه سهمی عمده در رشد و اعتلای این هویت در فلات تمدن ساز مرکزی ایران داشته­اند. بنابراین به نظر می­رسد باید با یک برنامه­ریزی منسجم و دقیق در جهت ایجاد و گسترش زیرساخت­های گردشگری از یک سو در جهت رونق اقتصادی محلی و از سوی دیگر در حفظ فرهنگ کهن این محدوده، خصوصاً حفظ آثار و ابنیه فرهنگی و تاریخی آن، که شدیداً هم در معرض آسیب­اند، کوشش کرد. تلاش در جهت تحقق این امور سبب رشد اقتصاد، حفظ آثار و ابنیه و جلوگیری از کوچ مردم محلی خصوصاً جوانان خواهد شد.

و بالأخره اینکه با اطمینان از اینکه گردشگری خصوصاً گردشگری فرهنگی به دنبال گسترش صلح، آسایش جهانی، تعامل فرهنگی میان ملت ها و احترام به فرهنگ­های محلی است برای رسیدن به تعامل فرهنگی نیز باید به دنبال گسترش این صنعت بود.

 

نویسنده: شهرام امیری

منبع: فصلنامه فرهنگی پیمان، شماره 40

با اندکی تغییر